Κυρήνη

I

Μυθολογικό πρόσωπο. Από αυτήν προέρχεται η ονομασία της πόλης της Λιβύης. Σύμφωνα με τον Ησίοδο και τον Πίνδαρο, ήταν κόρη του βασιλιά των Λαπιθών Υψέα και έβοσκε τα κοπάδια του πατέρα της στα δάση του Πηλίου. Ο Απόλλων την είδε μια μέρα να σκοτώνει ένα λιοντάρι χωρίς να χρησιμοποιεί όπλο. Ο θαυμασμός του ήταν τόσο μεγάλος ώστε την αγάπησε και αποφάσισε να την απαγάγει με ένα χρυσό ουράνιο άρμα. Κατά τον Φερεκύδη, την οδήγησε στη Λιβύη, όπου τους υποδέχθηκε η Αφροδίτη. Η Κ. απέκτησε έναν γιο, τον Αριστέα. Ο Ερμής παρέδωσε τον Αριστέα στη Γαία και στις Ώρες, οι οποίες τον μεγάλωσαν με αμβροσία και νέκταρ.

Οι Κυρήνιοι όμως συγγραφείς των ελληνιστικών χρόνων, Ακέσανδρος και Καλλίμαχος, αναφέρουν μια άλλη εκδοχή του μύθου· η K., αδελφή της Λάρισσας, έφτασε στη Λιβύη, είτε έπειτα από απαγωγή του Απόλλωνα είτε με δική της πρωτοβουλία, μαζί με άλλους αποίκους, την εποχή της βασιλείας του Ευρύπυλου. Εκεί πήρε μέρος μαζί με άλλους κυνηγούς σε ένα κυνήγι που είχαν οργανώσει για να σκοτώσουν ένα λιοντάρι που μάστιζε τη χώρα. Κατόρθωσε να σκοτώσει μόνη της το λιοντάρι κοντά στην πηγή του Απόλλωνα και έλαβε ως έπαθλο τη βασιλεία της χώρας, ιδρύοντας έτσι την ομώνυμη πόλη. Με τον Απόλλωνα απέκτησε δύο παιδιά, τον Αντούχο και τον Αρισταίο. Ο Αντούχος έμεινε στη Λιβύη και ο Aρισταίος εγκαταστάθηκε στην Κω.

II

Αρχαία πόλη της Λιβύης. Ήταν η πιο σημαντική πόλη της Κυρηναϊκής (βλ. λ.), την οποία ίδρυσαν το 631 π.Χ. Δωριείς άποικοι από τη Θήρα (Σαντορίνη) με αρχηγό, σύμφωνα με την παράδοση, τον Βάττο. Την πόλη εξουσίαζαν επί δύο αιώνες βασιλιάδες που έφεραν τα ονόματα Βάττος ή Αρκεσίλαος. Μετά τον θάνατο του Αρκεσίλαου Δ’ (περ. 450 π.Χ.), η Κ. απέκτησε δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο υπέστη διάφορες μεταρρυθμίσεις και ο Αριστοτέλης το αναφέρει ως πρότυπο μεταξύ των πολιτευμάτων της εποχής του. Το 331 π.Χ. υποτάχθηκε με τη θέλησή της στον Μέγα Αλέξανδρο και αργότερα προσαρτήθηκε στο βασίλειο των Λαγιδών· ένας από τους τελευταίους της δυναστείας αυτής, ο Πτολεμαίος Απίων, την κληροδότησε (96 π.Χ.) στους Ρωμαίους. Κατά τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού υπήρξε πιθανώς κέντρο της αίρεσης των Σαβελλιανών, ενώ ολόκληρη η περιοχή έγινε θέατρο σκληρών αγώνων μεταξύ εθνικών, αιρετικών και χριστιανών, με συνέπεια την εξάλειψη του πολιτισμού της. Από τον 18o αι. άρχισαν να την επισκέπτονται πολλοί Ευρωπαίοι ερευνητές. Σε απόσταση 15 χλμ. από τη θάλασσα, η Κ. είχε υπό τον έλεγχό της ολόκληρη την περιοχή, ενώ η οικονομική της άνθηση βασιζόταν κυρίως στη γεωργία.

Αρχαιολογία-μνημεία. Η ίδρυση της Κ. οφείλεται σύμφωνα με την παράδοση στην πηγή του Απόλλωνα. Κάτω από την πηγή ένας περίβολος, που περιλάμβανε τον ναό του θεού και άλλους μικρότερους, αποτελούσε το ιερό του Απόλλωνα· νοτιότερα βρισκόταν η συνοικία της αγοράς και η ακρόπολη και Α ο λόφος με τον ναό του Δία. Η μνημειακή περιοχή της K. παρουσιάζει σημαντικό αρχαιολογικό ενδιαφέρον και αποτελείται ουσιαστικά από τους εξής χώρους ανασκαφών: το πλάτωμα του Απόλλωνα, τη συνοικία της Αγοράς, τον Μεγάλο Ναό στον ανατολικό λόφο και στην περιφέρεια τη μεγάλη νεκρόπολη, η οποία μόνο κατά ένα μέρος της έχει εξερευνηθεί. Στην πόλη συνυπάρχουν δύο αντίθετες πολεοδομικές αρχές, που είναι εμφανείς στη γραφική αταξία του ιερού του Απόλλωνα και στη γεωμετρική τάξη της οδικής χάραξης. Το θρησκευτικό κέντρο δημιουργήθηκε στο χαμηλότερο πλάτωμα γύρω από την αρχαία πηγή (Kύρα, δηλαδή ασφόδελος, που αργότερα ταυτίστηκε με τη θεσσαλική νύμφη Kυρήνη), με ένα συγκρότημα από λιμνούλες και σηκούς και τον δωρικό ναό του Απόλλωνα των αρχών του 6ου αι. π.Χ., ο οποίος ανοικοδομήθηκε, όπως όλα τα άλλα κτίρια της πόλης, τον 2ο αι. π.Χ. μετά την ιουδαϊκή εξέγερση, και περιβαλλόταν από μεγαλοπρεπή βωμό, μικρότερους ναούς αφιερωμένους σε άλλες θεότητες, αναθηματικά μνημεία και κρήνες. Στον δυτικό λόφο βρισκόταν η Αγορά, κέντρο της αστικής ζωής.

Στο δρόμο που οδηγεί στην ακρόπολη ξεχωρίζουν ανάμεσα στα πολλά κτίσματα το περιστύλιο των Καρυάτιδων, ένα μικρό θέατρο, το Καισαρείον, η μεγάλη τετράγωνη πλατεία με περιστύλιο με προπύλαια και έναν μικρό ναό στη μέση –που ιδρύθηκε ως λατρευτικό και αστικό κέντρο την εποχή του Αυγούστου–, ένα Καπιτώλιο, μια εμπορική Αγορά με στοές, βωμούς, ένα ναυτικό μνημείο και έναν ναό της Δήμητρας. Στον ανατολικό λόφο υψώνεται ο Μεγάλος Ναός, που είναι αφιερωμένος στον Ολύμπιο Δία και παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά των ναών της Σικελίας και της Μικράς Ασίας· είναι δωρικός, των μέσων του 5ου αι. π.Χ., και ανακαινίστηκε επί Αυγούστου και επί Αντωνίου. Μεγάλη ποικιλία παρουσιάζει η νεκρόπολη με αρχαϊκή και ελληνιστική αρχιτεκτονική, τάφους με ναΐσκο και κυκλικούς.

Η Κ. προσέφερε επίσης μια πλούσια συλλογή από ελληνικά και ρωμαϊκά γλυπτά: αρχαϊκά αγάλματα κούρων και κορών, στήλες και πένθιμα ανάγλυφα, αναθηματικά, χαρακτηριστικές γυναικείες νεκρικές προτομές, που στη θέση του προσώπου εμφανίζουν μια κυλινδρική φόρμα χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά, μορφές που έχουν ονομαστεί ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο απρόσωπες. Ανάμεσα στα πολλά αγάλματα ξεχωρίζουν η περίφημη Αφροδίτη της Κυρήνης (Μουσείο των Θερμών, Ρώμη), το Κεφάλι του Διός (αντίγραφο του αγάλματος του Φειδία), οι Τρεις Χάριτες και ένα ωραίο γυναικείο κεφάλι αλεξανδρινής τέχνης. Αξιόλογες επίσης είναι οι σαρκοφάγοι ελληνικού τύπου, με γιρλάντες, Αμαζονομαχίες ή διονυσιακές σκηνές.

Γενική άποψη της αρχαίας Κυρήνης, με τα ερείπια του ιερού του Απόλλωνα.

III

(Αστρον.). Αστεροειδής που επισημάνθηκε στις 16 Αυγούστου 1873. Το φαινόμενο μέγεθός του στη μέση αντίθεσή του είναι περίπου 11,3 και σε απόσταση μίας αστρονομικής μονάδας από τη Γη και από τον Ήλιο 7,98. Διεθνώς ονομάζεται Cyrene 133.